Knjiga za bolje razumijevanje istorije pravoslavlja: Monografija o sakralnoj arhitekturi Banjalučke eparhije predstavljena u Prnjavoru

Monografija “Sakralna arhitektura Banjalučke eparhije od Milanskog edikta do kraja srednjeg vijeka” promovisana je u Svetosavskom domu u Prnjavoru.

va monografija, čiji je izdavač Arhiv Republike Srpske u saradnji sa Zavičajnim muzejom Gradiška, štampana je povodom 800 godina autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve i 120 godina od osnivanja Banjalučke eparhije.

Bazilike, manastiri, manastirišta i crkvišta na teritoriji Banjalučke eparhije svjedoče o više od 1.500 godina pravoslavne crkve na jasno ograničenom prostoru. Oblast koja je administrativno pripadala ovoj eparhiji, od njenog osnivanja 1900. godine, obuhvatala je uglavnom područje Bosanske Krajine, čiji prvi pomen nalazimo 1593. godine u zapisu iz manastira Podmalinsko u Crnoj Gori – kazao je teolog Slavoljub Lukić, koji je zajedno s arheologom Bojanom Vujinovićem i istoričarem Markom Jankovićem, napisao ovu monografiju.

Prve bazilike na teritoriji Banjalučke eparhije, podsjetio je arheolog Bojan Vujinović, sagrađene su nakon Milanskog edikta, u drugoj polovini četvrtog i prvoj polovini petog vijeka.

Najstariji materijalni tragovi srednjevjekovnog manastira na području Banjalučke eparhije pronađeni su u Gornjim Kijevcima, blizu Gradiške, na lokalitetu Manastirište-Karanovac. Oni se dovode u vezu s periodom 13. vijeka, a tragovi srednjevjekovne nekropole formirane oko manastirske crkve ukazuju na raniji period, na 11. i 12. vijek – istakao je Vujinović.

Takođe, u Kijevcima i cijelom Potkozarju odnosno na području Banjalučke eparhije je i veliki broj manastirišta i drugih crkvenih, sakralnih objekata, naglasio je Vujinović. On je podsjetio da se na području Banjalučke eparhije nalazi šest manastira – Gomionica, Krupa na Vrbasu, Liplje, Moštanica, Osovica i Stuplje.

Istoričar Marko Janković rekao je da se istorija Srpske pravoslavne crkve na teritoriji Bosanske Krajine vijekovima nalazila na marginama istorijskih istraživanja.

– Razlog za to je nepostojanje nacionalne istoriografije na prostoru koji danas obuhvata Republika Srpska. Razvoj nacionalne istoriografije u Kneževini, kasnije Kraljevini Srbiji, podudario se s ekspanzijom Austro-Ugarske na teritoriju Bosne i Hercegovine – kazao je Janković.

U periodu Kraljevine Jugoslavije, kasnije i SFR Jugoslavije, nisu postojali planovi za formiranje nacionalne istoriografije, nego su, pogotovo u SFR Jugoslaviji, postojale republičke istoriografije, čiji su dometi sputani Avnojevskim granicama.

– Tek stvaranjem Republike Srpske, postavljanjem Banjaluke za administrativnu i kulturnu prestonicu Srba, osnivanjem katedri za istoriju u Banjaluci i Istočnom Sarajevu, dolazi do stvaranje nacionalne istoriografije. To je bitno doprinijelo afirmisanju istorije SPC na teritoriji Bosanske Krajine – uvjeren je Janković.

U okviru ovih napora, dodaje, treba tumačiti i desetogodišnji nastanak monografije o sakralnoj arhitekturi u kojoj je na osnovu pisanih izvora i literature, te terenskih i arheoloških istraživanja crkvenog života na jednom jasno omeđenom prostoru. Monografija je podijeljena na četiri cjeline: „Crkvene prilike na području Banjalučke eparhije od apostolskog doba do Berlinskog kongresa 1878. godine”, „Bazilike na prostoru sadašnje Banjalučke eparhije”, „Aktivni manastiri” i „Ugašeni manastiri – manastirišta i crkvišta”.

Svako od poglavlja je zasebna cjelina, naglašeno je na promociji u Prnjavoru, za koju je u ovom mjestu vladalo veliko interesovanje. Monografija je bogato ilustrovana, a osim zaključka na srpskom jeziku sadrži i prevode na engleskom, ruskom, njemačkom i grčkom jeziku.

MANASTIR KRUPA NA VRBASU

Među najstarijim sačuvanim srednjevjekovnim manastirima na području Banjalučke eparhije je Krupa na Vrbasu, ispod srednjevjekovnog grada Vrbasa. Prvi, posredno sačuvani pisani pomen ovog manastira nalazi se u povelji pape Honorija III, koji navodi više manastira, crkava i manastirskih imanja reda Svetog Vasilija, a među njima i manastir Vrbas.

Istraživanja na ovom području, posebno novijeg datuma, dokaz su znamenitog srpsko-pravoslavnog graditeljstva i važan dio za bolje razumijevanje crkvene organizacije i tradicije.

Milan Pilipović – Srpskainfo